Đá magma, thạch học và thạch luận

Link liên kết: http://repository.vnu.edu.vn/handle/VNU_123/18556

Đá magma là đá được kết tinh từ dung thể silicat hoặc không silicat lỏng (magma nóng chảy) trong lòng đất. Đá magma được kết tinh dưới mặt đất ở các độ sâu khác nhau được gọi là đá xâm nhập, còn nếu được thành tạo trên mặt đất hoặc gần bề mặt đất – đá phun trào hay còn được gọi là đá núi lửa và á núi lửa. Đá phun trào và đá xâm nhập được phân biệt trước hết ở dạng nằm của các thể địa chất và kiến trúc của đá. Đá phun trào được thành tạo từ các dung nham núi lửa phun lên theo các khe nứt dưới dạng các dòng chảy hoặc cấu trúc dạng họng. Chiều dài các dòng dung nham có khi đến vài chục km, chiều dày lớp phủ đến hàng nghìn mét với diện tích đến hàng nghìn km2, chẳng hạn như hồ núi lửa Toba (Hình 1). Các lớp phủ đá núi lửa cổ lớn được được biết trên thế giới có diện tích đến 500.000km2 (cao nguyên núi lửa Decan ở Ấn Độ tuổi Mesozoi muộn), thậm chí 1.500.000 km2 (cao nguyên núi lửa tuổi Permi - Trias ở Siberie). Cấu trúc núi lửa rất đa dạng. Một dạng cấu trúc núi lửa đặc biệt là dạng ống nổ, được hình thành do sự nổ của những khí đạt áp suất khổng lồ trong các lò magma và làm bung các lớp đá nằm trên. Những ống nổ điển hình là những ống nổ kimberlit chứa kim cương ở Nam Phi, Nga, Ấn Độ,v.v... (Hình 2). Đá xâm nhập thể hiện chủ yếu ở hai dạng là các thể xâm nhập và đai mạch, xuyên cắt các thể đá trầm tích, biến chất và các đá magma cổ hơn. Các thể xâm nhập có hình dạng khác nhau, phụ thuộc vào quan hệ của chúng với đá vây quanh và được gọi tên theo hình dáng của những vật thể giống chúng: thể chậu, thể vỉa, thể chũm, thể tường (đai mạch),v.v… Kích thước của các thể xâm nhập cũng rất khác nhau – từ thể tường (đai mạch) có chiều dày vài chục cm (hoặc vài km như thể tường lớn ở Rodesia, Đông Phi) và dài đến vài chục, vài trăm km. Các thể magma xâm nhập có diện lộ trên mặt đất đến hàng nghìn hoặc chục nghìn km2 (thể vỉa gabro Caru ở Nam Phi có diện tích tới 570.000km2; batolit granit Nevada ở Mỹ). Đá phun trào và đá xâm nhập có các đặc điểm riêng về kiến trúc. Các đá phun trào thường có kiến trúc thủy tinh, hoặc vi tinh, hoặc porphyr với nền thủy tinh và ban tinh bao gồm các tinh thể hoặc mảnh tinh thể khoáng vật tạo đá phân bố trên nền thủy tinh hoặc vi tinh. Đá xâm nhập thường bao gồm các tinh thể khoáng vật có hình dạng, mức độ tự hình và kích thước khác nhau tạo nên nhiều kiểu kiến trúc đa dạng với các tên gọi riêng biệt.